HYDROSFERA

Powiat hrubieszowski znajduje się w Regionie III wg regionalizacji hydrograficznej Lubelszczyzny (Wilgat, 1998). Region ten obejmujący wschodnią cześć pasa wyżyn charakteryzuje się dużo mniejszymi zasobami wodnymi w stosunku do części zachodniej. Opady wynoszą tu ok. 575 mm rocznie, zaś odpływ 105 mm, gdy w zachodniej części wyżyn odpowiednio 600 i 126 mm. Sieć rzeczna ma większą gęstość w porównaniu z Wyżyną Lubelską i Roztoczem, a wody podziemne występują na mniejszych głębokościach. Mniej jest źródeł i są one mniej wydajne. Większość wód w tym regionie odpływa przez system Huczwy, dzięki czemu rzeka przynosi do Bugu ok. 4 m3/s wody i należy do pierwszej dziesiątki rzek Lubelszczyzny pod względem wielkości średniego przepływu. Porównanie współczynnika odpływu całkowitego i podziemnego w zachodniej i wschodniej części pasa wyżyn wskazuje na znacznie gorszą sytuację wodną regionu wschodniego. Współczynnik odpływu całkowitego wynosi w części zachodniej Wyżyny 21,7%, a we wschodniej 18,2%,  a odpływu podziemnego odpowiednio 80,1% i 70,0%. Wody powierzchniowe reprezentowane są tu głównie przez rzeki, należące do zlewiska Morza Bałtyckiego, dorzecza Wisły. Największą rzeką jest tu Bug, prawy dopływ Wisły; rzeka graniczna o znaczeniu międzynarodowym, interkontynentalnym.

Bug od źródeł w Gołogórach na Ukrainie do Jeziora Zegrzyńskiego ma 755 km długości, z tego prawie 185 km biegnie poza granicami kraju. Rzeka dopływa do Polski na 587,2 km swego biegu, w okolicy wsi Gołębie, gmina Dołhobyczów. Do tego miejsca zlewnia Bugu obejmuje 7003,0 km2, z czego 788,0 km2 znajduje się w granicach Polski. Są to głównie zlewnie górnych biegów lewostronnych dopływów zaczynających się w Polsce - Raty, Sołokiji i Warężanki oraz mały skrawek bezpośredniej zlewni Bugu.
Bug płynąc w kierunku południkowym przecina kilka krain geograficznych. Na teren Polski wkracza w pasie wyżyn, w którym po zachodniej stronie rzeki wyróżnia się obniżenie Kotliny Hrubieszowskiej i wzniesienie Grzędy Horodelskiej. Dalej na północ rozciąga się Obniżenie Dubienki, stanowiące przedłużenie Polesia Wołyńskiego.
Na 587,2 km biegu rzeka osiąga granicę Polski, niesie średnio około 40 m3 wody na sekundę (więcej niż Wieprz przy ujściu). Na terenie powiatu hrubieszowskiego przepływ Bugu jest kontrolowany w Strzyżowie na 536,6 km biegu (licząc od ujścia). Bug na całym 315 km odcinku jest nieuregulowany. Płynie doliną o bardzo zmiennej szerokości, na wielu odcinkach silnie meandrując. Na terenie Powiatu Hrubieszowskiego dolina zmienia swoją szerokość od około 100 m w odcinkach przełomowych do kilku kilometrów. Od przekroczenia granicy do ujścia Krzny rzeka zmniejsza wysokość bezwzględną ze 179,5 m do 126 m, co daje średni spadek ok. 0,17 ‰.

Warężanka jest niewielką rzeką uchodzącą do Bugu na terenie Ukrainy, na 505,0 km jego biegu,. Jej dorzecze zajmuje 239,0 km2, z czego w granicach Polski znajduje się 157,0 km2. Rzeka odwadnia Grzędę Sokalską. Bieg Warężanki składa się z odcinków równoleżnikowych i południkowych. Odcinek równoleżnikowy, którego przedłużeniem jest główny dopływ, Kryniczki, stanowi typowy przykład subsekwentnych dolin Grzędy Sokalskiej o dużej głębokości i stromych zboczach kontrastujących z płaskim, podmokłym dnem. Warężanka opuszcza Polskę koło wsi Horodyszcze, gdzie jest jeszcze ciekiem ubogim w wodę. Ponad połowę jej biegu znajduje się na terenie Ukrainy.
Bukowa uchodzi do Bugu na 567,2 km jego biegu. Dorzecze obejmuje 198,4 km2, głównie w obrębie Kotliny Hrubieszowskiej, tylko peryferiami wchodząc na Grzędę Sokalską. Dorzecze jest asymetryczne z dobrze rozwiniętym skrzydłem lewym. Rzeka zaczyna się na południe od Wereszyna, w pobliżu którego zbiega się kilka strumieni odwadniających północną krawędź Grzędy Sokalskiej. Ich źródła znajdują się na wysokości 220 -230 m n. p. m. Bukowa płynie generalnie ku północy przyjmując małe dopływy. Poniżej ujścia największego z nich, Kacapskiego Rowu, skierowuje się ku wschodowi i uchodzi do Bugu w Kosmowie na wysokości bezwzględnej około 178 m n. p. m. Jej odpływ nie jest kontrolowany.

Huczwa jest pierwszym dużym dopływem Bugu (ujście na 547,2 km), znajdującym się w całości w granicach Polski. Większa część powiatu hrubieszowskiego odwadniana jest przez Huczwę. Powierzchnia jej dorzecza wynosi 1394,3 km2. Górna część dorzecza odwadnia Grzędę Sokalską z charakterystycznym układem równoleżnikowych form rzeźby terenu, takich jak w dorzeczu Warężanki. Huczwa zaczyna się w Justynówce, na zachodnim krańcu Grzędy Sokalskiej, niedaleko Tomaszowa Lubelskiego i Jeziora Wieprzowego.
W Tyszowcach, gdzie do 1960 r. istniał wodowskaz, zamykający zlewnię o powierzchni 550,4 km2, Huczwa opuszcza Grzędę Sokalską i płynie przez Kotlinę Hrubieszowską, sąsiaduje od wschodu z dorzeczem Bukowej. Przyjmuje tu lewostronny dopływ Siniochę (pow. zlewni 161,6 km2), płynącą prawie równolegle do północnej krawędzi Grzędy Sokalskiej i odprowadzająca wodę z rozległych podmokłych obniżeń terenu, pociętych siecią rowów melioracyjnych. W Gozdowie, na 16,9 km biegu Huczwy (od ujścia) znajduje się wodowskaz zamykający zlewnię o powierzchni 1215 km2. Poniżej kręty bieg rzeki ma generalny kierunek NE, a dalej E. W Hrubieszowie Huczwa dzieli się na dwa ramiona obejmujące stare miasto. Lewe ramię jest czynnym korytem, prawe zamieniono na kanał. Na terenie miasta, na 7,2 km biegu rzeki, istniał wodowskaz kontrolujący zlewnię o powierzchni 1357,9 km 2. Funkcjonował on do 1960 r.
Dolny odcinek rzeki stanowi granicę między Kotliną Hrubieszowską, a Działami Grabowieckimi i Grzędą Horodelską. Z krain tych do Huczwy spływają niewielkie cieki. Rzeka Huczwa w dolnym biegu nie jest uregulowana. Meandruje, wcinając się głęboko w dno doliny. Wcięcie sprowokowane zostało zniszczeniem piętrzeń przy młynach wodnych
i dopasowaniem się do profilu rzeki do podstawy erozji. Huczwa uchodzi do Bugu na wysokości 175,7 m n. p. m. Różnica wysokości źródeł i ujścia wynosi około 64 m, co przy długości rzeki 74,6 km daje spadek średni 0,86 %. Huczwa oddaje do Bugu średnio 4,2 m3/s wody i jest w skali regionu rzeką o średnim przepływie.
Średnie miesięczne przepływy Huczwy w Gozdowie, w latach 1951 - 1990, wyniosły w miesiącu marcu Q=8,13 m3/s, a we wrześniu Q=2,15 m3/s. Średni roczny przepływ dla tego profilu wynosi Q=3,97 m3/s, a odpływ jednostkowy q=3,27 l/s* km2. Wskaźnik ten należy do najniższych w województwie lubelskim co potwierdza bardzo niską zasobność wodną tego obszaru.

Wełnianka - za początek rzeki przyjmuje się źródło bijące na wysokości około 250 m n. p. m. w Rozkoszówce na południe od Uchań. Ciek ten nazywany bywa Uchańką. Rzeka
i jej dopływy w górnej części zlewni zbierają wody z obszaru wyżynnego Działów Grabowieckich. Doliny rzeczne wcinają się w podłoże kredowe, zbudowane z odpornych margli i opok. Płaskie dna dolin pocięte są rowami melioracyjnymi. Długość rzeki wynosi około 32 km. Dolna Wełnianka ma średni spadek około 0,7‰. W górnym biegu spadki są większe - ciek spod Pawłówki 1 ‰, a ciek spod Uchań 2 ‰. Średni przepływ szacuje się na 0,7 m3/s.
Wody powierzchniowe stojące na obszarze powiatu reprezentowane są głównie przez liczne aczkolwiek niewielkie stawy hodowlane umiejscowione na mniejszych ciekach wodnych (do kilkunastu ha powierzchni), a także oczka wodne i stawy znajdujące się w parkach podworskich. Występuje tu też dość liczna grupa odciętych zakoli Bugu i starorzeczy. Ze względu na swój charakter i zróżnicowany wiek, część z nich wypłyciła się znacznie i stanowi element rozległych podmokłości i torfowisk dolinnych. Nieco większe znaczenie mają zagłębienia krasowe wypełnione wodą. Działają jako niezależne systemy wodne. Większe z nich stanowią także ostoję dla unikalnej fauny i flory.
Źródła znajdują się na obszarze powiatu głównie w strefie Grzędy Horodelskiej, a także w mniejszym stopniu w obrębie Działów Grabowieckich, Grzędy Sokalskiej i Kotliny Hrubieszowskiej. Największe źródła (pow. 10 l/s wydajności) występują w górnym biegu Wełnianki, zwanej tu Uchańką, a także w dolinie rzeki Białej (Gliniska gm. Uchanie), dopływie Huczwy. Znaczne źródła znajdują się w bezpośredniej zlewni Bugu, zasilając jego dopływy - zazwyczaj bezimienne cieki (Kryłów, Dziekanów, Hrebenne).

Wody podziemne:
Na obszarze powiatu hrubieszowskiego wody podziemne w strefie aktywnej wymiany występują w utworach wieku kredowego, trzeciorzędowego i czwartorzędowego. Skały te stanowią zbiorniki o zróżnicowanych zasobach i warunkach występowania wód podziemnych. Badany obszar wchodzi w obręb hydrogeologicznego regionu kredy lubelskiej, z głównym poziomem wodonośnym utrzymującym się w osadach górnej kredy, lokalnie również w utworach trzeciorzędowych lub czwartorzędowych.
O warunkach występowania wody decydują przepuszczalność hydrauliczna i odsączalność oraz miąższość warstw wodonośnych i izolujących osady kredy i czwartorzędu. Oprócz warunków geologicznych wielkość zasobów wodnych jest uzależniona od zasilania, sezonowej i rocznej zmienności opadów oraz ich intensywności. Na tworzenie się zasobów wodnych wpływa proces parowania. Duże znaczenie mają również gleby, potrzeby wodne roślin, użytkowanie i zabudowa terenu. Na podkreślenie zasługuje także silne powiązanie hydrauliczne wód podziemnych i powierzchniowych.
Wody podziemne pierwszego użytkowego poziomu występują w różnych wiekowo i litologicznie utworach. Tworzą trzy piętra wodonośne związane z osadami kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu. Wody poszczególnych pięter znajdują się najczęściej w łączności hydraulicznej. Tworzą one jedno ciągłe zwierciadło wody, którego wysokość położenia nawiązuje do rzeźby terenu. W zależności od charakteru skały wodonośnej występują
w szczelinach i porach skałach kredowych lub porowe luźnych osadów czwartorzędu.
W zróżnicowanych utworach czwartorzędowych wody podziemne występują w piaskach różnoziarnistych, często pylastych lub gliniastych.
W obszarach dolin i obniżeń oraz równin akumulacyjnych płytko położone zwierciadło wody pierwszego poziomu decyduje o istnieniu mokradeł stałych lub okresowych. Natomiast w terenach międzydolinnych występują wody podziemne, których swobodne zwierciadło wody nie jest izolowane od powierzchni terenu utworami słabo przepuszczalnymi.
Zwierciadło wody pierwszego poziomu wykazuje ogólne nachylenie zgodne z ukształtowaniem powierzchni topograficznej. Głęboko wcięte doliny Bugu i Huczwy silnie drenują wody podziemne. Gradient hydrauliczny wskazuje - przy dużej generalnie przepuszczalności skał - na ruchliwość wód podziemnych i ich znaczny udział w zasilaniu rzek. Widoczna jest duża zgodność podziemnych i powierzchniowych działów wodnych. Szczególnie duże zróżnicowanie wysokości położenia zwierciadła wody jest w pobliżu dolin.

Wody piętra kredowego:
Środowisko skalne słodkich wód podziemnych tworzą serie skał osadowych górnej kredy w postaci spękanych twardych opok, gez, różnoodpornych margli, plastycznej i łatwo pęczniejącej kredy oraz innych przejściowych typów litologicznych skał węglanowych.
W obrębie poszczególnych pakietów skał stwierdza się liczne przewarstwienia, pojawiające się bez żadnej regularności następstw. W profilu pionowym skał występują wszystkie odmiany litologiczne skał węglanowych od twardych opok, przez wapienie, margle do kredy piszczącej. Wszystkie typy litologiczne skał kredowych cechują się znaczną porowatością całkowitą (25 - 52%). Natomiast porowatość efektywna decydująca o wodoprzepuszczalności jest mała.
Gromadzenie wody podziemnej odbywa się w porach i szczelinach skalnych, a przepływ głównie w rozwartych szczelinach. Możliwości przepływu wody są uzależnione od rozwartości i rozciągłości szczelin skalnych, najlepiej wykształconych w strefach nieciągłości tektonicznych.
Szczelinowatość skał nie jest równomierna. Rozkłada się przestrzennie w zależności od podatności na odkształcanie różnych odmian litologicznych skał oraz od intensywności przebiegu zjawisk tektonicznych. Najintensywniejsza szczelinowatość występuje wzdłuż linii uskoków lub pęknięć, często stref uskoków, osiągających szerokość do 1 km. Najbardziej spękane są wapienie, opoki i margle piaszczyste oraz piaskowce. Natomiast margle ilaste i kreda piszcząca w czasie naprężeń górotworu ulegały przekształceniom plastycznym.
Powiat hrubieszowski leży w obrębie głównego kredowego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407 - Niecka Lubelska (Chełm - Zamość), który pełni funkcję polegającą na zachowaniu niezbędnych zasobów wód podziemnych o dobrej jakości.